به طور کلي غذا ممکن است باعث تغييراتي در جذب دارو از دستگاه گوارش شود. بعضي مواد غذايي با بعضي از داروها ترکيب مي‌شوند و تبديل به ترکيباتي مي‌شوند که از دستگاه گوارش قابل جذب نيست بنابراين در صورتي که آن دارو با غذاهاي خاص مصرف شود اثر درماني بروز
نخواهد کرد. مثال بارز اين مورد نوعي آنتي‌بيوتيک‌هاست که اگر با شير خورده شود جذب نمي‌شود، زيرا کلسيم موجود در شير با آن ترکيب و مانع جذب مي‌گردد. بنابراين عدم رعايت چنين دستوري مساوي با عدم جذب دارو و در نتيجه عدم بروز اثرهاي درماني خواهد شد.در مورد برخي ديگر از داروها، غذا باعث کندي جذب دارو مي‌شود. در اين مورد در نهايت بعد از مدتي دارو جذب مي‌شود ولي بدليل اينکه دير جذب شده است آثار درماني آن دير بروز مي‌کند. بعضي از مواد غذايي بر جذب داروها اثر نمي‌گذارند بلکه بر روي فرآيندهاي ديگري اثر مي‌گذارند که در بروز آثار درماني مهم هستند.
جذب تعدادي از داروها هم با برخي مواد غذايي زياد مي‌شود. همچنين در مورد داروهايي که ممکن است باعث تحريک و ناراحتي دستگاه گوارش بشوند توصيه مي‌شود که همراه غذا مصرف شوند تا عوارض کمتري پيش آيد.
بنابراين به طور کلي بايد تأثير غذا بر دارو همواره مورد نظر باشد و مطابق دستور پزشک عمل شود. در مواردي که همراه دارو برنامه غذايي خاصي توصيه شده است رعايت آن الزامي مي‌باشد و در اين جا به تعدادي از مهمترين تداخلات غذا و دارو اشاره مي‌کنيم. در موارد ديگر مي‌توانيد با پزشک يا داروساز مشورت کنيد.
تداخل دارويي به سه دسته بزرگ
تقسيم مي شود:
تداخل دارو با دارو : که در زمانی رخ می‌دهد که دو یا چند دارو با یکدیگر واکنش نشان دهند. این تداخل دارو با دارو می‌تواند موجب بروز عوارض جانبی غیر مترقبه شود. برای مثال، ترکیب شدن یک داروی آرام بخش که برای خوابیدن به شما کمک می‌کند و دارویی که برای رفع حساسیت مصرف می‌کنید، می‌تواند موجب کند شدن عکس العملهای شما شده و رانندگی، کار با دستگاههای مختلف و حتي انجام کارهای منزل را خطر آفرین کند.
تداخل دارو با غذا یا نوشیدنی : این حالت در اثر واکنش بین دارو و مواد خاص خوردنی یا نوشیدنی پدید می آید. برای مثال ترکیب الکل با بعضی از داروها می‌تواند موجب خستگی، خواب آلودگی و کند شدن عکس‌العمل فرد شود.
تداخل دارو با یک وضعیت خاص : این حالت در صورتی است که وضعیت خاص جسمانی یک شخص نسبت به یک داروی خاص واکنش نشان می‌دهد و دارویی ظاهرا بی آزار را به ماده ای خطرناک مبدل می‌سازد. برای مثال شخصی که دارای فشار خون بالا است، در صورت مصرف داروهای دکونژستان (ضد احتقان) بینی، ممکن است واکنشهای ناگواری را تجربه کند. داروهای بدون نسخه که طیف وسیعی را هم دربر می‌گیرند، معمولا دارای اطلاعاتی درباره محتویات دارو، شیوه استفاده از آن و اخطارهایی برای موقعیتهای خاص هستند که مطالعه آنها بسیار مهم است (این اطلاعات در داروهای ساخت ایران معمولا در یک بروشور در داخل جعبه قرار دارد).
مصرف همزمان دارو و غذا در بعضی از موارد باعث تغییر در اثر دارو می گردد .در این موارد معمولاً نیاز به تعویض دارو یا نوع تغذیه نمی باشد اما تغییر زمان مصرف دارو حائز اهمیت است .
تداخلات و تاثيرات متقابل غذا و دارو
تاثيرات نامطلوب مواد غذایی بر جذب و اثربخشی داروها از یک سو و عوارض جانبی نامطلوب بعضی داروها و افزایش خطر سوءتغذیه از سویی دیگر، بر اهمیت شناخت واکنش متقابل دارو غذا می‌افزاید.
از طرفی برخی مواد غذایی باعث بهبود جذب داروها و یا کاهش عوارض گوارشی آنها می‌گردند که می‌تواند مطلوب باشد. بنابر این توجه به شناخت اثرات متقابل داروها و مواد غذایی حائز اهمیت است.
اکثر داروها و مواد غذایی از دئودنوم (دوازدهه) روده کوچک جذب می‌شوند، از این رو تداخل غذا و دارو اغلب در این قسمت از بدن رخ می‌دهد.
این تداخلات به نوع و مقدار دارو، غذای مصرفی، زمان مصرف غذا، وجود بیماری و سوء تغذیه ارتباط دارد.
داروها می‌توانند از طرق مختلف بر جذب مواد غذایی تاثیرگذار باشند:
تاثیر بر زمان توقف غذا در دستگاه گوارش
داروهایی نظیر ملین ها و مسهل ها زمان توقف غذا در دستگاه گوارش را کاهش می‌دهند و در نتیجه غذا فرصت کافی برای جذب نخواهد داشت. این اثر بیش از همه منجر به کاهش جذب الکترولیت‌هایی نظیر کلسیم و پتاسیم می‌شود.
از طرفی این اثر ممکن است به علت وجود مواد افزودنی دیگری نظیر سوربیتول موجود در فرآورده‌های دارویی نیز دیده شود که اثرات مسهلی دارد و می تواند اثرات نامطلوب بر جذب غذا و همچنین جذب داروی اصلی داشته باشد.
تاثیر بر فعالیت برخی آنزیم‌ها و اسیدهای صفراوی دستگاه گوارش
داروهایی مانند کلستیرامین و کلوفیبرات که برای کاهش کلسترول خون استفاده می شوند، روی فعالیت اسیدهای صفراوی اثر گذاشته و به دنبال آن جذب چربی‌ها و ویتامین‌های محلول در چربی مختل می شود.
از طرفی دارویی نظیر ارلیستات که جهت کاهش وزن مصرف چشمگیری دارد با مهار آنزیم لیپاز گوارشی، مانع از جذب چربی‌ها و در نتیجه باعث کاهش جذب ویتامین‌های محلول در چربی نظیر ویتامین A,D,E,K می‌گردد که مصرف مکمل حاوی این ویتامین‌ها را ضروری می‌سازد.
تغییر اسیدیته (PH) دستگاه گوارش
اسید معده یکی از عوامل اصلی و تعیین‌کننده در جذب داروهاست. برخی داروها با تغییر اسیدیته دستگاه گوارش، جذب مواد غذایی را تغییر می‌دهند. داروهای بلاک کننده H2 مانند رانیتیدین، فاموتیدین و یا مهارکننده‌های پمپ پروتون مانند امپرازول و یا پنتوپرازول با کاهش ترشح اسید معده باعث اختلال در جذب آهن می شوند و مصرف طولانی مدت آن می تواند کم خونی به همراه داشته باشد. به طور کلی کاهش اسیدیته معده می تواند منجر به کاهش جذب داروهایی شود که فرم یونیزه‌شان از معده جذب می شود.
متقابلا مواد غذایی نیز می‌توانند از طرق مختلف بر جذب و اثر بخشی داروها تاثیر گذار باشند:
تأثیر بر قدرت جذب داروها :
به طور کلی جهت به حداقل رساندن اثرات متغیر غذا بر جذب داروها، توصیه می‌شود داروها با معده خالی مصرف شوند مگر آنکه افزایش جذب دارو توسط غذا مطلوب باشد و یا مصرف دارو همراه غذا از آسیب گوارشی احتمالی ناشی از دارو جلوگیری نماید. چنان چه مجبور به مصرف دارو همراه با غذا هستید، باید یک روال ثابت را داشته باشید به این معنا که ساعت صرف غذای خود را با دارو تنظیم کنید به جای آن که ساعت صرف دارو را با زمان وعده غذایی تنظیم کنید.
اسید معده می‌تواند باعث تخریب برخی آنتی بیوتیک‌ها نظیر پنی سیلین و آزیترومایسین شود . بنابراین مصرف غذا با افزایش ترشح اسید برای جذب این داروها مضر است.
مواد معدنی در برخی مواد غذایی مثل آهن موجود در گوشت و کلسیم موجود در فرآورده‌های لبنی با اتصال به آنتی‌بیوتیک‌هایی نظیر تتراسایکلین و سیپروفلوکساسین باعث کاهش جذب دارو و غلظت خونی آن می‌شوند . بنابراین مصرف مکمل کلسیم نیز باید حداقل با 2 ساعت فاصله از مصرف این آنتی‌بیوتیک‌ها باشد. در غیر این صورت غلظت خونی آنتی‌بیوتیک به مقدار مورد نیاز نمی رسد.
مصرف فیبرهای غلات، سبوس، حبوبات و اگزالات ریواس و اسفناج جذب قرص‌های کلسیم را کاهش می‌دهد.
مصرف همزمان چای و قهوه و حبوبات با مکمل آهن آن را به صورت کمپلکس نامحلول در می‌آورند و مانع جذب آن می‌شوند.
داروهای ضد قارچ مثل گریزوفلووین و فلوکونازول که محلول در چربی هستند، در صورت مصرف با غذاهای چرب، بهتر جذب می‌شوند. بنابراین توصیه می‌شود این داروها حتما همراه غذای چرب
مصرف شوند.
تغيير سرعت متابوليسم داروها از طريق تشديد با مهار عملكرد آنزيم هاي موثر بر آنها
گریپ فروت مهم‌ترین مثال برای این مورد است که می‌تواند آنزیم کبدی تجزیه‌کننده داروها را مهار کند و باعث کاهش سرعت متابولیسم داروهای متعددی از جمله داروهای ضدکلسترول از خانواده استاتین‌ها، داروهای کاهنده فشارخون،داروهای ضد آریتمی، ضدآنژین، داروهای مهار کننده سیستم ایمنی، داروهای هورمونی می‌شود . لازم به ذکر است که اثرگریپ فروت حتی تا 24 ساعت بعد از مصرف در بدن باقی می‌ماند .
ترکیبات ایجاد شده در غذاهایی که مستقیماً با ذغال تهیه می شوند سرعت متابولیسم داروها را افزایش می دهند، برای مثال مصرف همزمان گوشت قرمز کباب شده با داروهای ضد آسم نظیر تئوفیلین، باعث کاهش اثر این داروها به علت افزایش متابولیسم دارو می‌گردد.
ترکیبات اسیدی موجود در آب میوه‌ها می‌توانند اثر بخشی برخی آنتی بیوتیک‌ها نظیر پنی سیلین را کاهش دهند . در عین حال مصرف داروی کینیدین همراه با آب مرکبات به علت کاهش متابولیسم دارو در بدن باعث افزایش طول اثر دارو می‌گردد.
تغییر اسیدیته ادرار و در نتیجه افزایش یا کاهش سرعت دفع داروها
برخی داروها مانند جنتامایسین به محیط اسیدی‌تر برای دفع نیاز دارند و اگر ادرار به اندازه کافی اسیدی نباشد به مقدار بیشتری توسط کلیه باز جذب می شوند . مصرف بیش از حد آب میوه، دریافت کم پروتئین در رژیم غذایی و مصرف آنتی‌اسیدها باعث به وجود آمدن این وضعیت می‌شود.
کاهش اثر دارو
نوشابه‌های الکلی، موز، شکلات، پنیر، انجیر، جگر، ماهی، ترشی، آناناس، مخمر و مالت ممکن است به علت آمین‌های مؤثر بر افزایش فشار خون، سبب کاهش اثر داروی کاهش دهنده فشارخون شوند.
سبزیجات برگ‌دار سبز مثل کاهو، اسفناج، کلم، شلغم و سویا اثر داروی وارفارین را کاهش می‌دهند .
مصرف مایعات داغ همزمان با دارو باعث از بین رفتن دارو و کاهش اثر دارو خواهد شد .
کربوهیدرات زیاد موجب کاهش جذب دارو می‌گردد.
افزایش اثر دارو
مصرف نوشابه‌های الکلی همزمان با داروهای آرام بخش و خواب آور باعث افزایش اثر تضعیف کنندگی سیستم اعصاب (خواب آوری،کما و مرگ) این داروها می‌گردد.
اثرات دیگر
مصرف شیر و لبنیات یا غذاهای حاوی کلسیم همزمان با گلیکوزیدهای قلبی ممکن است آریتمی ایجاد کند .
گلیکوریس شیرین بیان هیپوکالمی را القاء می‌کند و موجب مسمومیت با دیگوکسین می‌شود.
مصرف همزمان استامینوفن با غذاهای غنی از کربوهیدرات‌ها مثل بیسکویت، خرما، مربا و غیره باعث ایجاد ترکیب و در نتیجه کندی جذب دارو می‌شود.
مصرف همزمان قرص‌های پوشش دار بیزاکودیل همراه شیر یا غذاهای دیگری که خاصیت بازی دارند باعث از بین رفتن پوشش قرص در معده و خراب شدن دارو می‌شود و در نتیجه اثر درمانی دیده نمی‌شود. مصرف داروهای آهن دار مثل سولفات آهن (فروس سولفات) با چای باعث ایجاد ترکیب نامحلول و عدم جذب آهن می‌شود. افرادی که فقر آهن دارند نباید بلافاصله بعد از غذا چای مصرف کنند، زیرا چای مانع جذب آهن موجود در مواد غذایی می‌شود.
توصیه‌های کلی در مورد تداخلات
غذا – دارو و نحوه مصرف داروها
در جدول صفحه بعد برخی از تداخلات مهم داروهای پر مصرف آورده شده است. به طور کلی:
– حتماً برچسب دارو را در هنگام تحویل بخوانید تا اگر چیزی را نمی‌دانستید از پزشک یا داروساز بپرسید .
- بروشور داروها را به دقت مطالعه فرمایید.
- بهتر است داروهای خوراکی جامد همراه با یک لیوان آب مصرف شوند، چون دارو سریع‌تر حل شده و احتمال جذب آن افزایش می‌یابد، مگر اینکه پزشک چیزی غیر از این گفته باشد .
- دارو را داخل غذا نریزید یا کپسول را باز نکنید، مگر اینکه پزشک به شما توصیه کرده باشد .
- داروها را با نوشیدنی‌های داغ مخلوط نکنید، گرما عملکرد دارو را تغییر می‌دهد.
- مصرف همزمان شیر با بعضی از داروها نظیر آهن و اغلب آنتی بیوتیک‌ها و داروهای دارای پوشش روده‌ای موجب کاهش تاثیر این داروها می‌شود .
- مصرف قرص‌های آهن با آب مرکبات به دلیل وجود ویتامین سی موجب جذب بهتر آهن می‌شود.
- مصرف همزمان الکل و نوشابه‌های الکلی به همراه برخی داروها نظیر مترونیدازول، سفالوسپورین و برخی داروهای پایین آورنده‌ي قند خون، موجب کاهش اثر داروها و ایجاد عوارض ناخواسته دارویی از قبیل تهوع، استفراغ، کرامپ‌های شکمی و سردرد
خواهد شد.
